Αναξίμανδρος, άπειρο, χρόνος, αδικία και τίσις

Ελάχιστες είναι οι λέξεις που μας απόμειναν από τα γραπτά αυτής της μεγάλης ιδιοφυίας της αρχαιότητας, αυτού του εξαιρετικού στοχαστή από την Μίλητο  που γνωρίζουμε  ότι πρέπει να γεννήθηκε γύρω στα 610 π.Χ και να πέθανε λίγο μετά το 546 π.Χ.

Ίσως οι πραγματικές δικές του λέξεις που έφτασαν σε εμάς να είναι πιο λίγες και από τις ώρες τις ημέρας. Και όμως!  Ήταν ο πρώτος που τόλμησε να στοχαστεί το άπειρο με έναν τρόπο που θα ζήλευαν πολύ σύγχρονοι μας, τόσο φιλόσοφοι όσο και επιστήμονες, και που κανείς πριν από αυτόν δεν υποψιάστηκε. Μερικοί δε , ακόμη και στις μέρες μας, ισχυρίζονται ότι και κανείς ύστερα από εκείνον δεν μπορεί να ξεπεράσει.  Διότι για τον Αναξίμανδρο η  πανανθρώπινη και η κοσμική νομοτέλεια , η ανθρώπινη και η κοσμική δικαιοσύνη,  δεν αποτελούν η μία ομοιοθεσία της άλλης,  αλλά συγγενείς εξ αίματος που σχετίζονται βαθιά και ακατάλυτα μεταξύ τους.  Ο  Αναξίμανδρος  μας δείχνει ότι το ζεύγος αντίθετων  όρων χάος- κόσμος μαζί με το άλλο αντιθετικό ζεύγος ύβρις-δίκη έχουν εξέχουσα σημασία στην ελληνική σύλληψη του κόσμου. Ενός κόσμου που διανύει συνεχείς κύκλους γένεσης και φθοράς, ενός κόσμου όπου το αναπότρεπτο κοσμικό γεγονός του θανάτου ( η μόνη βεβαιότητα που έλεγε ο Χάιντεγκερ) δεν θεωρείται εκμηδένιση αλλά προϋπόθεση και αφετηρία για μια νέα ζωή, όπου το Είναι μετά την καμπή του και την υποταγή του στην δικαιοσύνη της ήττας, ανακτά τις δυνάμεις του, ανασυντάσσεσαι και οδηγείται στο θρίαμβο της ζωής. Εκεί που η «ωραία Μυρτώ γίνεται αληθινή σα δέντρο».

Παραθέτουμε τις λίγες λέξεις που πέρασαν από τον ποταμό της λήθης και σώθηκαν:

....λέγει δ' αὐτὴν μήτε ὕδωρ μήτε ἄλλο τι τῶν καλουμένων εἶναι στοιχείων, ἀλλ' ἑτέραν τινὰ φύσιν ἄπειρον,ἐξ ἧς ἅπαντας γίνεσθαι τοὺς οὐρανοὺς καὶ τοὺς ἐν αὐτοῖς κόσμους·  ἐξ ὧν δὲ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι, καὶ τὴν φθορὰν εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών· διδόναι γὰρ αὐτὰ δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας κατὰ τὴν τοῦ χρόνου τάξιν...

Α. Σιμπλίκιος, εις Φυσ. 24,13

«ἄπειρον, γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών , δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας, κατὰ τὴν τοῦ χρόνου τάξιν», όλες τους λέξεις, έννοιες,  εκφράσεις δυσνόητες, σχεδόν αινιγματικές.

Είναι σίγουρο ότι για να κατανοήσουμε σωστά τον Αναξίμανδρο πρέπει να τον εντάξουμε μέσα στο γενικό πλαίσιο του πνεύματος της εποχής.  Όμως συνάμα είμαστε υποχρεωμένοι να βγούμε και εκτός αυτού. Διότι ο Αναξίμανδρος αλλάζει του κανόνες της εποχής όσον αφορά τον τρόπο σκέψης. Θα είναι ο πρώτος που θα απελευθερώσει την σκέψη από την προσκόλληση της στο αισθητηριακό, το απτό και το εμπειρικό και θα ανοίξει έτσι για αυτήν νέους ανεξερεύνητους δρόμους , που θα οδηγήσουν σε απροσδόκητα αποτελέσματα.

Με ποιο τρόπο τα πραγματοποίησε αυτά ο μεγάλος Ίωνας στοχαστής; Ποια ήταν τα ερωτήματα που πιθανόν έθεσε στον εαυτό του και πως αναμετρήθηκε με αυτά; Γιατί ο λόγος του πολλές φορές μας φαντάζει τόσο μυστηριώδης, αλλά πρωτίστως και κυρίως, γιατί είναι λόγος τόσο δραματικός και υπό αυτήν την έννοια δυνάμει ή και ενεργεία τραγικός; Τι είδους τραγικότητα είναι αυτή που κρύβεται εδώ;

Πως είναι δυνατόν, με ποιο μηχανισμό ,  το χωρίς όρια, το απροσπέλαστο, το άπειρο αυτό που δεν έχει μορφή και  σχήμα, να κυβερνά πάνω σε αυτό που είναι σχηματισμένο , έχει μορφή, και εμφάνιση; Σχετίζεται αυτό άραγε με την έννοια του χρόνου; Και τι είδους απροσδιοριστία του μέλλοντος είναι αυτή που διακατέχει το μέλλον, υποκειμενική ή οντολογική; Τι ακριβώς είναι αυτό που ίσως να μας  ψιθυρίζει από το μακρινό παρελθόν ο αρχαικός πρωτοστοχαστής, ποιες σφοδρές αδικίες και ανάμεσα σε ποιους αυτουργούς διαδραματίζονται τόσο σε κοσμικό όσο και ανθρώπινο επίπεδο; Kαι ποιες άραγε δυνάμεις είναι οι ύπατοι σε αυτή την τραγικότητα;   

Με αυτά και άλλα ερωτήματα θα ασχοληθούμε στις δύο επόμενες Δευτεριάτικες συναντήσεις στο «Σπουδαστήριο». Δεν θα δώσουμε περιγραφικές ή κοινότυπες απαντήσεις. Δεν μας ενδιαφέρει καθόλου αυτό. Όμως δεν φιλοδοξούμε να δώσουμε και οριστικές απαντήσεις. Διότι ούτε και αυτό είναι ή  ήταν ποτέ στα ενδιαφέροντά μας, τις επιδιώξεις μας, τις πεποιθήσεις μας. Όμως θα συζητήσουμε για έναν πελώριο στοχαστή, με σύγχρονους όρους και αυτό  για μας είναι, προσώρας,  είναι πολύ σημαντικό…