Σαπφώ: Η γυναίκα που έμαθε στην ανθρωπότητα το λεξιλόγιο του έρωτα

Ο Πλάτωνας είχε γράψει ότι ήταν η δεκάτη μούσα, ο Αλκαίος την είχε αποκαλέσει «ιερή γυναίκα» και μέχρι σήμερα η Σαπφώ αναγνωρίζεται από τον πνευματικό κόσμο του δυτικού πολιτισμού ως «η γυναίκα που έγραψε την καλύτερη ποίηση που γράφτηκε ποτέ».

Ή Σαπφώ ήταν εκείνη που ύμνησε τον έρωτα με τη σοβαρότητα και το πάθος μίας μεγαλοφυΐας. Εκείνη που μετέπλασε σε ποίηση τον θαυμασμό για τη γυναίκα και μας παρέδωσε τη διαχρονική περιγραφή του ερωτικού πόθου πριν από 2.600 χρόνια:

«…ακούγοντάς σε να γλυκομιλείς και να γελάς τόσο όμορφα · αυτό, στ’ αλήθεια κάνει την καρδιά μου να σκιρτά μέσα στα στήθη.

Γιατί, κάθε που σε κοιτάζω έστω για μια στιγμή, λέξη δεν μου έρχεται στα χείλη, αλλά η γλώσσα μου παγώνει στη σιωπή,

ευθύς μία λεπτή φλόγα αρχινά να τρέχει κάτω από το δέρμα μου, τα μάτια μου παύουν να βλέπουν και τ’ αυτιά μου αρχίζουν να βουίζουν.

Ιδρώτας με πλημμυρίζει και ένα τρέμουλο με συνεπαίρνει ολόκληρη,

γίνομαι πιο χλωμή κι από τη χλόη

και, στο σκοτισμένο λογικό μου,

μού φαίνεται πως πάω να ξεψυχήσω…»

ΤΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ 

Η πρόσληψη του έργου της Σαπφούς αλλάζει με το πέρασμα των αιώνων, ανάλογα κάθε φορά με τη στάση της κοινωνίας απέναντι στον ερωτισμό και τη σεξουαλικότητα. Από την αποθέωση που γνώρισαν τα ποιήματά της στην αρχαιότητα, ακολούθησε το κάψιμό τους στην πυρά από τους πρώτους χριστιανούς για να «ανακαλυφθούν» ξανά στην Αναγέννηση και να παραδοθούν στη συνέχεια στη σύγχρονη φιλολογική κριτική.

Τα γεγονότα που γνωρίζουμε με βεβαιότητα για τη ζωή της Σαπφούς είναι ελάχιστα. Η ιστορική έρευνα έχει αποδείξει ότι έζησε στα τέλη του 7^ου με αρχές του 6^ου αιώνα π.Χ. στη Λέσβο. Καταγόταν από εύπορη οικογένεια, όπως συμπεραίνουμε από την αναφορά της ότι ο αδελφός της Λάριχος, υπηρετούσε ως οινοχόος στο πρυτανείο της Μυτιλήνης, αξίωμα που προοριζόταν για νεαρούς βλαστούς καλών οικογενειών, οι οποίοι διέθεταν ωραία εμφάνιση. Θεωρείται πολύ πιθανό να ήταν παντρεμένη με έναν πλούσιο άντρα από την Άνδρο, τον Κερκώλα, από τον οποίο είχε αποκτήσει μία κόρη, την Κλεΐδα, το «χρυσό λουλούδι μου», όπως ανέφερε η ίδια σε ποίημά της.

Είναι ιστορικά αποδεδειγμένο πλέον ότι ο μύθος περί αυτοκτονίας της (άλμα στο κενό από βράχια), λόγω της απόρριψής της από έναν άνδρα, του Φάωνα, ήταν ένα κατασκεύασμα των συγγραφέων της Νέας Κωμωδίας, το οποίο πρόβαλε ο Χριστιανισμός για να δείξει την «τιμωρία όσων παρασύρονται από τα πάθη του έρωτα». Για τη Νέα Κωμωδία ήταν ειρωνεία να πεθαίνει για έναν άντρα η γυναίκα που μεγαλούργησε υμνώντας τον έρωτα των γυναικών. Για τον Χριστιανισμό ήταν θέμα ηθικής τάξης. Και για τους δύο όμως, ήταν απλά μία κατασκευή και όχι η πραγματικότητα…

«Τον καιρό της Σαπφούς», έργο του Τζον Γουίλιαμ Γκόντγουαρντ, Μουσείο J. Paul Getty (1904)

Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν πλέον ότι η Σαπφώ δεν είχε κάποια σχολή για κορίτσια στη Μυτιλήνη αλλά έγραψε τα ποιήματά της για τις γυναίκες και τα κορίτσια που λάτρευαν, όπως εκείνη, την Αφροδίτη. Προετοίμαζε τα κορίτσια για τα μεγάλα ορόσημα της γυναικείας φύσης: την εφηβεία, τον γάμο και τον τοκετό, κάτι που ήταν αρκετά κοινό εκείνη την εποχή για τη Λέσβο.

Από τους 9 τόμους με ποιήματά της που είχε η αρχαία βιβλιοθήκη τηςΑλεξάνδρειας διασώθηκαν μέχρι σήμερα μόνο σπαράγματα στίχων της, ικανά όμως να καταδείξουν τη μεγαλοφυΐα της και το πόσο επηρέασε, μέσω της προφορικής παράδοσης, την πρόσληψη της «γλυκόπικρης» φύση του έρωτα (οδύνη και ευχαρίστηση μαζί) και τη δύναμή του σαν «τσίμπημα από μέλισσα».

«…πάλι ο Έρωτας που παραλύει, με συγκλονίζει, αυτό το γλυκόπικρο ερπετό, που είναι αδύνατο να του ξεφύγεις…»

Σεξουαλικός προσανατολισμός

Η μόνη περιγραφή που έχουμε για τη Σαπφώ είναι ότι ήταν μελαχρινή και βραχύσωμη. Δεν υπάρχει απεικόνισή της, κατά τη διάρκεια της ζωής της, ώστε να γνωρίζουμε την ακριβή μορφή της. Από τις πηγές δεν προκύπτει ότι ήταν «όμορφή σαν την Ωραία Ελένη» αλλά κανείς δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι από αυτά τα δύο στοιχεία (μελαχρινή και βραχύσωμη) ήταν άσχημη.

Ήταν η Σαπφώ ομοφυλόφιλη; Η ποίησή της είναι προφανές ότι υμνεί τη γυναικεία ομορφιά. Δηλώνει πολλές φορές ότι γράφει σε πρώτο πρόσωπο για τον έρωτα των γυναικών: «Εγώ, η Σαπφώ λέω αυτά…». Μιλά για γυναίκες που έφυγαν από κοντά της και λαχταρά να γυρίσουν πίσω, μιλά για άλλες γυναίκες που ποθεί να βρίσκονται κοντά της, αλλά… Αλλά το θέμα του έρωτα στην Αρχαία Ελλάδα χρειάζεται πάντα να τοποθετείται στο ιδιαίτερο πλαίσιο εκείνης της κοινωνίας και εποχής.

Αν διαβάσει κάποιος προσεκτικά την Ιλιάδα, δεν μπορεί παρά να συμφωνήσει ότι ο Αχιλλέας και ο Πάτροκλος ήταν δύο βαθιά ερωτευμένοι άντρες. Ποθούσε ο ένας να βρίσκεται κοντά στον άλλον. Περνούσαν ατελείωτες ώρες ψυχαγωγώντας ο ένας τον άλλο, καμάρωνε ο ένας για τις ικανότητες του άλλου, κι όταν ο Πάτροκλος σκοτώθηκε από τον Έκτορα, ήρθε ως φάντασμα στον ύπνο του Αχιλλέα και του ζήτησε να σηκώσει τύμβο όπου θα τοποθετηθούν οι στάχτες και τον δύο τους, ώστε, όταν θα πέθαινε και ο Αχιλλέας, να είναι αιώνια μαζί.

Η ομηρική ποίηση είχε την πρόνοια να κάνει σαφές ότι, παρά τον εμφανή έρωτα, οι δύο άντρες τη νύχτα πλάγιαζαν με γυναίκες. Δεν άφηνε δηλαδή υπόνοιες για ομόφυλη σεξουαλική σχέση. Η ποίηση της Σαπφούς δεν είναι το ίδιο περιοριστική. Αναφέρει μεν ότι τα κορίτσια προετοιμάζονται για το γάμο τους, ότι η τελική κατάληξή τους θα είναι στο πλάι κάποιου άντρα, αλλά το πόσο κοντά βρισκόταν η ίδια σωματικά με τα κορίτσια της πριν τον γάμο τους δεν είναι ξεκάθαρο. Το μόνο σίγουρο είναι ότι τα ερωτεύονταν. Με πάθος. Η πιο ολοκληρωμένη μαρτυρία σχετικά με τις χαρές που απολάμβανε η Σαπφώ με τις φίλες της περιέχεται στο εξής σπαρακτικό ποίημα αποχωρισμού:

«Ειλικρινά, θέλω να πεθάνω. Με άφησε με πολλά δάκρυα και αυτό μου είπε: «αλίμονο, πόσο θλιβερό είναι το ριζικό μας. Σαπφώ, αληθινά σε αφήνω παρά τη θέλησή μου». Και αυτά της αποκρίθηκα εγώ: «πήγαινε στο καλό και να θυμάσαι… όλες τις τρυφερές και όμορφες στιγμές που μοιραστήκαμε. Πολλά στεφάνια από βιολέτες και ρόδα και κληματόφυλλα έβαλες γύρω από το κεφάλι σου, καθισμένη στο πλάι μου, και πολλά περιδέραια φτιαγμένα από λουλούδια πέρασες γύρω από τον μαλακό λαιμό σου, και με βασιλικά αρώματα, καμωμένα από λουλούδια, ράντισες τρυφερά παντού… και πάνω σε μαλακά κρεβάτια, απαλή… απόδιωχνες μεμιάς κάθε πόθο για άλλες κοπέλες…»  

Ο Simeon Solomon παρουσίασε την Σαπφώ σε ομοφυλοφιλική περίπτυξη στο έργο Sappho and Erinna in a Garden at Mytilene 1864 (Tate Gallery)

Λεξιλόγιο του έρωτα: Το κυνήγι της αποπλάνησης

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν κατανοήσει τη γοητεία της αποπλάνησης: στην αγγειοπλαστική τους συχνά εμφάνιζαν λάγνους θεούς κυριολεκτικά να κυνηγούν ανθρώπους. Η Σαπφώ εξέφρασε την ιδέα του «κυνηγιού» με μοναδική ικανότητα. Έγραψε για την ακόρεστη φύση της επιθυμίας, τη φύση που μας θέλει τη στιγμή που έχει επιτευχθεί ο στόχος του έρωτά μας, να επιθυμούμε κάτι – ή κάποια – άλλη.

«Αθάνατη Αφορδίτη, έλα κοντά μου πάλι και ξαναρώτησέ με: «ποια πρέπει να πείσω αυτή τη φορά να σ’ αγαπήσει; Ποια σε βασανίζει, Σαπφώ; Κι αν σ΄ αποφεύγει τώρα, σύντομα θε να τρέχει ξοπίσω σου, κι αν αρνιέται τα δώρα σου, σύντομα θε να σου προσφέρει η ίδια, κι αν δεν αγαπά, σύντομα θε να αγαπήσει, θέλει δεν θέλει». Αφροδίτη, έλα να με ρωτήσεις πάλι τι επιτέλους ποθεί η τρελή μου καρδιά…» 

Στον πίνακα του Lawrence Alma-Tadema, η Σαπφώ εμφανίζεται μαγεμένη από τον ποιητή Αλκαίο, ο οποίος της ανταποδίδει το ενδιαφέρον, κοιτώντας την στα μάτια. Είναι προφανές ότι ο ζωγράφος στηρίζει την ετερόφυλη εκδοχή της σεξουαλικότητάς της.

   

Λεξιλόγιο του έρωτα: Ο έρωτας νικά τον πόλεμο

Η Σαπφώ τοποθετήθηκε απέναντι στην ομηρική παράδοση που ήθελε την εξύμνηση του πολέμου και των γενναίων ηρώων να αποτελούν την μοναδική πηγή έμπνευσης για την ποίηση. Για τη Σαπφώ, κανένας στρατός δεν μπορούσε να επισκιάσει την ομορφιά της αγαπημένης της.

«Μερικοί λένε ότι το λαμπρότερο πράγμα πάνω στη μαύρη γη είναι ένας στρατός καβαλάρηδων, κι άλλοι ένας στρατός πεζών – εγώ όμως λέω ότι το λαμπρότερο είναι ό,τι τυχαίνει να αγαπά ο καθένας… Θα προτιμούσα περισσότερο να δω το αγαπημένο περπάτημα της Ανακτορίας και το σπινθηροβόλο βλέμμα στο πρόσωπό της, παρά τ’ άρματα των Λυδών και τους πολεμιστές να μάχονται πεζοί».

Λεξιλόγιο του έρωτα: Τα συμπτώματα

Η Σαπφώ απαρίθμησε πρώτη τα σωματικά συμπτώματα της επιθυμίας. Μιλά για τη ζέστη και το κρύο, το βουητό στα αυτιά, τον ιδρώτα, τις αισθήσεις που είναι τόσο έντονες που νομίζει ότι μπορεί να πεθάνει. Μιλά ακόμα για «παράλυση» από τον πόθο.

Λεξιλόγιο του έρωτα: (Εκ)δήλωση της σεξουαλικότητας

Η Σαπφώ μπορεί σήμερα να αντιμετωπίζεται ως σύμβολο της λεσβιακής κοινότητας, η ίδια όμως είχε γράψει για την ερωτική επιθυμία τόσο προς τις γυναίκες και προς τους άνδρες. Άλλωστε η εκδήλωση της ομόφυλης ερωτικής επιθυμίας στην Αρχαία Ελλάδα δεν σήμαινε την αυτόματη τοποθέτηση των ανθρώπων σε έναν συγκεκριμένο σεξουαλικό προσανατολισμό. Η τόσο προσωπική πάντως και με πάθος έκφραση της ερωτικής επιθυμίας από την Σαπφώ, ενέπνευσε αμέτρητους λογοτέχνες να ακολουθήσουν το παράδειγμά της.

Charles Auguste Mengin (1853-1933

Ο σπουδαίος ελληνιστής, καθηγητής στην Οξφόρδη Cecil Bowra έχει γράψει για τη Σαπφώ: «Η απόλυτη ειλικρίνειά της, η όλο πάθος δύναμή της, ακόμα και οι εκρήξεις της οργής και του θυμού της, είναι οι συνιστώσες ενός χαρακτήρα προικισμένου από τις Μούσες και τις Χάριτες, πιο πάνω από το μέτρο που μπορεί να λάχει σε έναν θνητό. Η τέρψη που προκαλεί η τελειότητα της γραφής της, υπερκεράζεται από τη συναισθηματική δύναμη και τη φαντασία του έργου της, που αποκρυσταλλώνουν μια παθιασμένη ψυχή και όχι απλά μία άριστη τεχνίτρια του ποιητικού λόγου…»

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 

C.M. Bowra, Aρχαία Ελληνική Λυρική Ποίση, ΜΙΕΤ, 2012.

A. Lesky, Ιστορίας της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Αφοι Κυριακάκοι, 2011.

M. Reynolds, The Sappho Companion  St. Martin’s Press, 2002.

Πηγή: http://www.postmodern.gr

Συγγραφέας: Δημήτρης Καλαντζής

"Aθάνατη Αφροδίτη, πάνω στον πολυξόμπλιαστο θρόνο σου, 
θυγατέρα του Δία, υφάντρα δόλων, σε ικετεύω, 
μη δαμάζεις την καρδιά μου, δέσποινα, με πόνους και λύπες, 
αλλά έλα κοντά μου, αν άλλοτε άκουσες ποτέ 
τη φωνή μου από μακριά
και με εισάκουσες, κι αφήνοντας το παλάτι του πατέρα σου έτρεξες εδώ, 
ζεύοντας το χρυσό σου άρμα. Όμορφα, γοργά σπουργίτια 
σ᾽ έφεραν, τινάζοντας τα πυκνά φτερά τους, 
πάνω από τη μαύρη γη, στον ουρανό, στη μέση του αέρα· 
κι ήρθαν γοργά. Κι εσύ, μακάρια θεά, μ᾽ ένα χαμόγελο
στην αθάνατη μορφή σου, 
ρώτησες τι μου συνέβαινε πάλι, 
και γιατί σε ξαναφώναξα,
τι επιτέλους ποθεί 
η τρελή μου καρδιά: «ποια πρέπει να πείσω 
αυτή τη φορά να ᾽ρθει να σ᾽ αγαπήσει; 
Ποια σε βασανίζει, Σαπφώ;
Κι αν σ᾽ αποφεύγει τώρα, σύντομα θε να τρέχει ξοπίσω σου· 
αν αρνιέται τα δώρα, θε να προσφέρει η ίδια·
κι αν δεν αγαπά, σύντομα θε ν᾽ αγαπήσει, 
θέλει δεν θέλει». 
Έλα πάλι σιμά μου και λευτέρωσέ με απ᾽ τις σκληρές μου έγνοιες· τέλεψε αυτά 
που λαχταρά η καρδιά μου 
και γίνε σύμμαχός μου."