Οι μεγάλοι Θεοί ήρθαν μετά...

Ίσως όταν κάποιοι σκέφτονται τη θρησκεία, ο νους τους να πηγαίνει σε έναν θεό που ανταμείβει το καλό και τιμωρεί τους πονηρούς και «κατεργαρέους». Φυσικά η ιδέα αυτή των ηθικά αφοσιωμένων θεών δεν είναι σε καμία περίπτωση καθολική. Οι κοινωνικοί επιστήμονες γνωρίζουν εδώ και    καιρό,  ότι οι παραδοσιακές κοινωνίες μικρής κλίμακας – το είδος των κοινωνιών που οι ιεραπόστολοι συνήθιζαν να αποκαλούν «παγανιστές» - φαντάζονταν  έναν πνευματικό κόσμο που ελάχιστα ενδιαφερόταν για την ηθική της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η ανησυχία τους ήταν λιγότερο για το αν οι άνθρωποι συμπεριφέρονταν ωραία μεταξύ τους και περισσότερο για το κατά πόσον εκπλήρωσαν τις υποχρεώσεις τους στα πνεύματα,  στα οποία φυσικά επεδείκνυαν την κατάλληλη εκτίμηση.

Παρόλα αυτά, οι παγκόσμιες θρησκείες που γνωρίζουμε σήμερα και οι μυριάδες παραλλαγές τους, είτε απαιτούν πίστη σε όλες τις «τιμωρητικές» θεότητες είτε τουλάχιστον αξιώνουν κάποιο είδος ευρύτερου μηχανισμού - όπως το κάρμα - για την ανταμοιβή του ενάρετου και την τιμωρία των ασεβών. Τα τελευταία χρόνια, οι ερευνητές έχουν συζητήσει πώς και γιατί αυτές οι ηθικές θρησκείες τέθηκαν σε ισχύ.

Τώρα, χάρη στην τεράστια νέα μας βάση δεδομένων παγκόσμιας ιστορίας, γνωστή ως Seshat (που πήρε το όνομά της από την αιγυπτιακή θεά της τήρησης αρχείων), αρχίζουμε να έχουμε κάποιες απαντήσεις.

Μάτι στον ουρανό

Μια δημοφιλής θεωρία υποστήριξε ότι οι ηθικοί θεοί ήταν απαραίτητοι για την άνοδο των μεγάλων κοινωνιών. Οι μικρές κοινωνίες, ως εκ τούτου λέει αυτό το επιχείρημα, ήταν σαν γυάλες για ψάρια. Ήταν σχεδόν αδύνατο να συμμετέχουν σε αντικοινωνική συμπεριφορά χωρίς οι δράστες να πιάνονται και να τιμωρούνται - είτε με πράξεις συλλογικής βίας, αντίποινα ή μακροχρόνιες βλάβες στην φήμη και με κίνδυνο οστρακισμού. Όμως, καθώς οι κοινωνίες μεγάλωναν και οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των σχετικών ξένων γίνονται πιο συνηθισμένες, οι παραβάτες θα μπορούσαν να ελπίζουν να αποφύγουν την ανίχνευση κάτω από το μανδύα της ανωνυμίας. Για να είναι δυνατή η συνεργασία υπό τέτοιες συνθήκες, απαιτείται κάποιο σύστημα επιτήρησης.

Τι καλύτερο από το να καταλήξουμε σε ένα υπερφυσικό «μάτι στον ουρανό» - ένας θεός που μπορεί να δει μέσα από τα μυαλά των ανθρώπων και να εκδώσει τιμωρίες και ανταμοιβές ανάλογα. Η πίστη σε έναν τέτοιο θεό μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να σκέφτονται δύο φορές για τον εάν θα κλέψουν ή δεν θα τηρήσουν μια συμφωνία, ακόμη και σε σχετικά ανώνυμες αλληλεπιδράσεις. Ίσως ακόμη τον εν λόγω μάτι θα αυξήσει επίσης την εμπιστοσύνη ανάμεσα στους εμπόρους.  Εάν πιστεύετε ότι και εγώ πιστεύω σε μια πανταχού παρούσα ηθική διδασκαλία, ίσως έχετε μεγαλύτερη πιθανότητα να συνεργαστείτε μαζί μου, εν σχέση με κάποιον άλλον του οποίου η θρησκευτικότητα είναι άγνωστη σε εσάς. Φέροντας διάφορα διακριτικά όπως σωματικά σημεία ή κοσμήματα που υποδηλώνουν πίστη σε έναν τέτοιο θεό οι φιλόδοξοι άνθρωποι θα μπορούσαν να βοηθηθούν να ευημερήσουν και να αποκτήσουν δημοτικότητα καθώς η κοινωνία μεγαλώνει και είναι πιο περίπλοκη.

Παρ 'όλα τα παραπάνω μπορεί να ειπωθεί πως από τις πρώιμες προσπάθειες για τη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ θρησκείας και ηθικής προέκυψαν μεικτά αποτελέσματα. Ενώ η υπερφυσική τιμωρία φαίνεται να προηγήθηκε της ανόδου των αρχηγών και φυλάρχων των νήσων του Ειρηνικού, οι μελέτες στην Ευρασία έδειξαν ότι η κοινωνική πολυπλοκότητα εμφανίστηκε πρώτη και ακολούθησαν οι ηθικοί θεοί. Όμως οι περιφερειακές μελέτες, ωστόσο, είχαν περιορισμένο πεδίο εφαρμογής και χρησιμοποίησαν αρκετά ακατέργαστα μέτρα τόσο για την ηθικοποίηση της θρησκείας όσο και για την κοινωνική πολυπλοκότητα.

Έτσι λοιπόν εδώ και χρόνια επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων συμφωνούσαν  ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στους θεούς και στην κοινωνική πολυπλοκότητα, αλλά διαφωνούσαν ποιο από τα δύο προηγήθηκε και βοήθησε να εμφανισθεί το άλλο. Το ερώτημα εξακολουθούσε να αιωρείται: Tι ήλθε πρώτο, η μεγάλη και πολύπλοκη κοινωνία ή ο ισχυρός θεός φορέας της ηθικής;

 Είναι ευρέως γνωστό ότι στο αντίστοιχο ερώτημα «το αυγό έκανε την κότα ή η κότα το αυγό;» η απάντηση για την πρωτοκαθεδρία του αυγού άργησε να απαντηθεί και ακόμη και σήμερα πολλοί όλο και συχνότερα επαναφέρουν το ερώτημα. Χαρακτηριστική είναι η επισήμανση ενός γενετιστή του εικοστού αιώνα, του  Τζ. Π. Σ. Χόλντεϊν (1892-1964) που σημειώνει: , «το ερώτημα που τίθεται συχνότερα είναι «η κότα έκανε το αυγό ή το αυγό την κότα;». Το γεγονός ότι εξακολουθεί να διατυπώνεται το ερώτημα αποδεικνύει πως πολλοί άνθρωποι δεν διδάχθηκαν ποτέ την θεωρία της εξέλιξης ή απλώς δεν την πιστεύουν».... 

Κοιτώντας στην ιστορία

Η Seshat (Η Σεσχάτ ήταν η αρχαία αιγυπτιακή θεά της σοφίας, της γνώσης και της γραφής) τα αλλάζει όλα αυτά. Οι προσπάθειες για την κατασκευή της βάσης δεδομένων ξεκίνησαν πριν από περίπου μια δεκαετία, προσελκύοντας συνεισφορές από περισσότερους από 100 μελετητές με κόστος εκατομμυρίων λιρών. Η βάση δεδομένων χρησιμοποιεί ένα δείγμα των ιστορικών κοινωνιών του κόσμου, πηγαίνοντας πίσω σε μια συνεχή χρονική σειρά μέχρι και 10.000 χρόνια πριν το παρόν, να αναλύσει εκατοντάδες μεταβλητές που σχετίζονται με την κοινωνική πολυπλοκότητα, τη θρησκεία, τον πόλεμο, τη γεωργία και άλλα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου πολιτισμού και της κοινωνίας διαφέρουν ανάλογα με το χρόνο και το διάστημα. Τώρα που η βάση δεδομένων είναι τελικά έτοιμη για ανάλυση, οι επιστήμονες ήταν έτοιμοι να δοκιμάσουν μια μακρά λίστα θεωριών για την παγκόσμια ιστορία.

Οι ερευνητές ανέλυσαν στοιχεία για 414 κοινωνίες που εμφανίστηκαν σε 30 διαφορετικές περιοχές κατά τα τελευταία 10.000 χρόνια στην παγκόσμια ιστορία, από το τέλος της παλαιολιθικής εποχής έως τη βιομηχανική επανάσταση. Αξιολογώντας κάθε κοινωνία με βάση 51 δείκτες κοινωνικής πολυπλοκότητας (μέγεθος πληθυσμού, εμφάνιση ιεραρχίας, γραφειοκρατίας, νομοθεσίας, χρήματος κ.α.) και τέσσερις δείκτες υπερφυσικής πίστης, κατέληξαν στο συμπέρασμα

Η νέα έρευνα που μόλις δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature αποκαλύπτει ότι οι ηθικοποιητικοί θεοί ήρθαν πολύ αργότερα απ’ ότι πολλοί άνθρωποι σκέφτονταν, και όταν μια κοινωνία υπερέβαινε ένα ορισμένο μέγεθος και ένα βαθμό πολυπλοκότητας, τότε έτεινε να αναπτύσσει την πίστη σε «μεγάλους» θεούς φορείς μιας καθολικής ηθικής. Με άλλα λόγια, οι θεοί που νοιάζονται για το αν είμαστε καλοί ή κακοί δεν οδήγησαν στην αρχική εμφάνιση και άνοδο των πολιτισμών - αλλά ήρθαν πολύ αργότερα.

Στο πλαίσιο της έρευνάς του οι ερευνητές δημιούργησαν έναν χάρτη όπου οι μεγάλοι θεοί εμφανίστηκαν σε όλο τον κόσμο. Στον χάρτη αυτόν ( βλέπε παραπάνω), το μέγεθος του κύκλου αντιπροσωπεύει το μέγεθος της κοινωνίας: οι μεγαλύτεροι κύκλοι αντιπροσωπεύουν μεγαλύτερες και πιο σύνθετες κοινωνίες. Οι αριθμοί στον κύκλο αντιπροσωπεύουν τον αριθμό των χιλιάδων χρόνων πριν βρίσκουμε την πρώτη απόδειξη πίστης στην ηθικοποίηση των θεών. Για παράδειγμα, ο Αυτοκράτορας Ασόκα υιοθέτησε τον Βουδισμό πριν από 2300 χρόνια αφού είχε ήδη δημιουργήσει μια μεγάλη και περίπλοκη αυτοκρατορία της Νότιας Ασίας, γνωστή ως αυτοκρατορία Mauryan.

Η νέα έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι «μεγάλοι» θεοί και οι ηθικοί κώδικες τους, όπως ο Αιγύπτιος θεός-ήλιος Ρα και ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης, αναδύθηκαν σταδιακά ξεκινώντας κατά την τρίτη χιλιετία προ Χριστού. Τις περισσότερες φορές μια κοινωνία έφθανε στην υπερφυσική τιμωρία και στο «κατώφλι του Θεού», όταν οι κοινωνίες έκαναν κάνουν τη μετάβαση από απλή σε περίπλοκη και ο συνολικός πληθυσμός τους έφθανε στο όριο του ενός εκατομμυρίου.

«Είναι εντυπωσιακό με πόση συχνότητα αυτό το φαινόμενο έκανε την εμφάνιση του στο επίπεδο του ενός εκατομμυρίου. Πρώτα εμφανίζονται οι μεγάλες κοινωνίες και μετά ακολουθούν οι πίστεις στους μεγάλους θεούς», ανέφερε ο Πάτρικ  Σάβιτζ ένας από τους κύριους ερευνητές.

«Η έρευνα μας δείχνει ότι η θρησκεία παίζει λειτουργικό ρόλο στην παγκόσμια ιστορία, βοηθώντας τις κοινωνίες να σταθεροποιηθούν και τους ανθρώπους να συνεργασθούν. Αντίθετα με τις πραγματικά μικρές κοινωνίες, στις μεγάλες κοινωνίες που είναι πιο ανώνυμες, μπορεί να μην ξέρεις ποιόν να εμπιστευθείς», αναφέρει.

Οι ερευνητές εξετάζουν τώρα και άλλους παράγοντες που μπορεί να έχουν οδηγήσει την άνοδο του πρώτου μεγάλου πολιτισμού. Για παράδειγμα, τα δεδομένα της  Seshat υποδηλώνουν ότι οι καθημερινές ή εβδομαδιαίες συλλογικές τελετουργίες - το ισοδύναμο των σημερινών συναθροίσεων της Κυριακής ή οι προσευχές της Παρασκευής - εμφανίζονται νωρίς στην άνοδο της κοινωνικής πολυπλοκότητας και οι ερευνητές εξετάζουν περαιτέρω τις επιπτώσεις τους.

Εάν η αρχική λειτουργία των ηθικών θεών στην παγκόσμια ιστορία ήταν να συγκρατήσουν εύθραυστες και εθνοτικά ποικίλες συμμαχίες, τι θα μπορούσε να μειώσει την πίστη σε τέτοιες θεότητες για το μέλλον των κοινωνιών σήμερα; Μπορεί μια εκκοσμίκευση, για παράδειγμα, να συμβάλει στην εξάπλωση των προσπαθειών για συνεργασία μεταξύ των λαών; Εάν οι πεποιθήσεις σε μεγάλους θεούς υποχωρήσουν, τι σημαίνει αυτό για συνεργασία μεταξύ των εθνικών ομάδων ενόψει της μετανάστευσης, του πολέμου ή της εξάπλωσης της ξενοφοβίας; Μπορούν οι λειτουργίες των ηθικών θεών να αντικατασταθούν από άλλες, περισσότερο σύνθετες και λιγότερο ενοχικές  μορφές συνύπαρξης;

Ακόμη και αν η Seshat δεν μπορεί να δώσει εύκολες απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα που ούτως ή άλλως δεν αποτελούν ερωτήματα τα οποία αφορούν αμιγώς την επιστήμη, η οποία μπορεί ωστόσο να προσφέρει έναν πιο αξιόπιστο και λιγότερο ιδεολογικά φορτισμένο τρόπο εκτίμησης των πιθανοτήτων των διαφορετικών μελλοντικών εκβάσεων.

Όμως ένα συμπέρασμα φαίνεται πια περισσότερο σίγουρο:

Οι κοινωνίες δεν χρειάσθηκαν τη θρησκεία για να εξελιχθούν και η θρησκεία δεν ενέχει ρόλο κύριας καθοδηγητικής δύναμη της κοινωνικής πολυπλοκότητας, όπως μερικές θεωρίες προέβλεψαν. Ακριβώς το αντίστροφο συμβαίνει: η θρησκεία προέκυψε ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων μορφών ανθρώπινης δραστηριότητας και  κοινωνικής πολυπλοκότητας. Τα μεγάλα θρησκευτικά συστήματα ήρθαν στην ιστορία post festum , δηλαδή κατόπιν εορτής. Τραβώντας εδώ την αναλογία με το ερώτημα «το αυγό έκανε την κότα ή η κότα το αυγό;»  λίγο στα άκρα,  θα γράφαμε την εξής πολύ διαφανή εξίσωση (αναλογία):

Αυγό/Κότα=Κοινωνική Πολυπλοκότητα/Μεγάλες Θρησκείες.  

Μια σχέση που πολλοί θα την δουν λίγοι θα την κατανοήσουν και ελάχιστοι θα την πιστέψουν όπως ίσως θα μας έλεγε και ο  Τζ. Π. Σ. Χόλντεϊν….

Πηγές: https://phys.org/news/2019-03-complex-societies-gave-birth-big.html

            https://www.nature.com/articles/s41586-019-1043-4