"Σαν ένα σκυλί"

Στο διάσημο μυθιστόρημα του Κάφκα H Δίκη ("Der Prozess") , που θα έπρεπε κατά τη γνώμη μας να αποδοθεί στα Ελληνικά ως Η Διαδικασία , το κεντρικό πρόσωπο, Γιόζεφ Κ., ακόμη και λίγες στιγμές πριν οι άνδρες με τα υμίψηλα, τον οδηγήσουν στα λατομεία του Στράχοβ, το σημείο όπου «τα χέρια του ενός θα ακουμπούσαν το λαρύγγι του, ενώ, ο άλλος του έμπηγε το μαχαίρι βαθιά στην καρδιά και κει το γύρισε δύο φορές», προσπαθεί να εξιχνιάσει το ποιόν των δολοφόνων. Μας αφηγείται ο  Κάφκα:

«Κάτω από τα φανάρια του δρόμου ο Κ., προσπάθησε συχνά όσο δύσκολα και αν μπορούσε μέσα από το στρίμωγμα, να κοιτάξει πιο καλά τους συνοδούς του, από όσο ήταν δυνατό στο φως του δωματίου του. “Ίσως να είναι τενόροι σκέφτηκε” στη θέα του παχιού τους διπλοσάγονου»

Τα πράγματα όμως αποκτούν θεμελιωδώς διαφορετική θέα στην Μεταμόρφωση ( "Die Verwandlung"), το άλλο πολύ ευρέως διαδεδομένο και πολυσυζητημένο έργο του Πραγιανού συγγραφέα. Εδώ  το επίκεντρο δεν είναι οι αναζητήσεις και τα συναισθήματα του  Γκρέγκορ Σάμσα, του ανθρώπου που έχει μεταμορφωθεί  σε ένα τεράστιο, φρικτό και απόκοσμο ζωύφιο που πρόκειται να πάψει να ζει, αλλά αντιθέτως η αδερφή του Γκρέγκορ,  Γκρέτε Σάμσα η οποία είναι απολύτως σίγουρη για τα αισθήματά της, και νιώθει ότι ο αδερφός της πρέπει αφανιστεί να «ψοφήσει» το συντομότερον δυνατό.  

Ας δούμε πως εντοπίζει και  καταγράφει αυτή τη μεταβολή προοπτικής στα δύο αυτά έργα του Κάφκα ένας άλλος σημαντικός κάτοικος της Πράγας, ο σπουδαίος φιλόσοφος Κάρελ  Κοσίκ (Karel Kosík (26 June 1926 – 21 February 2003),  σε μια παρουσίαση που έκανε στο ινστιντούτο Γκαίτε της Πράγας το Νοέμβριο του  1992, για τον εορτασμό των 30 χρόνων από στο Συνέδριο του Λιμπλίτσε,  η οποία είχε τίτλο «Das Jahrhundert der Grete Samsa. Von der Möglichkeit oder Unmöglichkeit des Tragischen in unserer Zeit» ( «Ο αιώνας της Γκρέτε Σάμσα. Σχετικά με την δυνατότητα ή την αδυνατότητα  του τραγικού στην εποχή μας»)

Μας λέει λοιπόν ο φιλόσοφος:

«H κεντρική μορφή στο  αφήγημα του Κάφκα η μεταμόρφωση το οποίο εκδόθηκε το 1911 δεν είναι ο Γκρεγκόρ  Σάμσα , που μεταμορφώνεται κατά τη διάρκεια της νύχτας σε ένα «τεράστιο μαμούνι», αλλά η αδερφή του, η  Γκρέτε. Επεμβαίνει δυναμικά στα δρώμενα, η δράση της είναι ένα αληθινό σημείο καμπής της μεταμόρφωσης . Η γκροτέσκα μεταμόρφωση εμφανίζεται σε εκείνο το σημείο, κατά  το οποίο η Γκρέτε  Σάμσα παύει να βλέπει στον αδερφό της έναν άνθρωπο, απελευθερώνεται από αμφιβολίες και αναποφασιστικότητας σχετικά με το αν είναι άνθρωπος ή ζώο, όταν το παρόν του γίνεται ανυπόφορο γ’ αυτήν.  Εκείνη  τη στιγμή η Γκρέτε εγκαταλείπει και αρνείται τον αδελφό της ως ανθρώπινο ον: στο διπλανό δωμάτιο δεν βρίσκεται ο αδερφός της, αλλά ένα « τέρας».  Είναι βέβαια λογικό η  Γκρέτε Σάμσα  ,  η σύγχρονη Αντιγόνη, να μην θάψει τον αδερφό της αλλά να αναθέσει στην υπηρέτρια να «εξαφανίσει» τα απομεινάρια. Εδώ δεν έχουμε έναν άνθρωπο που πεθαίνει αλλά ένα ζώο που ψοφάει,  που τα τινάζει. Η υπηρέτρια λέει για τον νεκρό Γκρέγκορ Σάμσα: "αυτό τα τίναξε, εκεί κείτεται, τα’χει τινάξει τελείως". Όταν οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων έχουν απανθρωποποιηθεί σε σημείο ώστε να θεωρούν ο ένας τον άλλο φορτικά ζωύφια, θα ήταν αλλόκοτο εάν τα κατάλοιπα αυτών των ανθρώπων-μη ανθρώπων έθαβαν τα ανθρώπινα ζωύφια, γιατί στην κατάστασή τους, δηλαδή στην γκροτέσκα μεταμόρφωση, δεν «επιβάλλεται» να τελεσθεί καμία πένθιμη τελετή· παραμερίζονται απλώς με κοινές συσκευές, με σκούπα, με φαράσι, χωρίς ιδιαίτερη φασαρία. "Αυτό" και "τα τινάζω" είναι οι κατάλληλες εκφράσεις για τούτη τη γκροτέσκα μεταμόρφωση.

Επειδή όμως οι άνθρωποι, ακόμη και σε μη ανθρώπινη μορφή, είναι εφοδιασμένοι με συνείδηση και γλώσσα, πρέπει να δικαιολογούν κάπως τις πράξεις τους-και για τον εαυτό τους και για τους άλλους. Η Γκρέτε Σάμσα, η αντι-Αντιγόνη της σύγχρονης εποχής, σκέπτεται δυνατά: O Γκρέγκορ Σάμσα δεν είναι πλέον ούτε αδελφός ούτε άνθρωπος. Αν ήταν αδελφός και άνθρωπος, θα σκεπτόταν την οικογένεια, δεν θα χαλούσε την ηρεμία της και θα εξαφανιζόταν από μόνος του από το σπίτι. Γιατί η οικογένεια, εντέλει η Γκρέτε Σάμσα, θέλει να "έχει ηρεμία" και οτιδήποτε τη διαταράσσει είναι αηδιαστικό, αποκρουστικό, πρέπει να βγει από τη μέση, πρέπει να παραμεριστεί.

Τίποτε δεν μπορεί να κλονίσει αυτή την ηρεμία, ούτε και ο θάνατος: ο θάνατος έχει χάσει τη συνταρακτική του δύναμη, είναι ανήμπορος απέναντι στην αδιέξοδη,  συνήθη ηρεμία στην οποία υποτάσσονται και οι άνθρωποι. Η Γκρέτε Σάμσα ενσαρκώνει αυτή τη γαλήνια «αταραξία» της σύγχρονης εποχής,  η οποία δεν την κάνει να χάσει την ψυχραιμία της και να την αποσπάσει από το στόχο της- να πατήσει επί πτωμάτων. Αυτό το "πατώ επί πτωμάτων" έχει σημασία. Ο νεανικός οργανισμός της Γκρέτε Σάμσα, η τολμηρή και ακμάζουσα νιότη της,  αποτινάσσει οτιδήποτε μπορεί να απειλήσει την ασταμάτητη ανάπτυξη της: έτσι απoτινάσσει  και το θάνατο του αδερφού της. Δεν υπάρχει κάτι που θα μπορούσε να κλονίσει την ανάπτυξη αυτή. Χωρίς να συντάζονται από τίποτα χωρίς να μπορούν να συνταραχθούν από κανένα θάνατο, οι επιζώντες αγνοούν το νεκρό Γκρέγκορ Σάμσα, συνεπαρμένοι μετά το θάνατο του αδερφού και υιού υπό την "προοπτική του μέλλοντος", η οποία, απ’ όσο φαίνεται είναι "εξαιρετικά ευνοϊκή και ιδιαιτέρως υποσχόμενη για το μέλλον". Η Γκρέτε Σάμσα χωρίς να έχει συγκλονιστεί από τίποτα,  ούτε  ακόμη από το θάνατο του αδερφού της, συναντά το μέλλον της, το οποίο είναι μία αναπαραγωγή του παρελθόντος. Εξ αυτού του γεγονότος στην υπόλοιπη ζωή της θα επαναλαμβάνει μόνο τη στειρότητα και την ισοπέδωση του παρελθόντος και θα επενδύει όλη την ενέργεια της νιότης της σ’ αυτή την επανάληψη.

Για τούτο, είναι ειρωνική και πολυσήμαντη Η μεταμόρφωση του Κάφκα. Οι άνθρωποι έχουν ήδη μεταμορφωθεί τόσο βαθιά- εγκλωβισμένοι στην πεζότητα, στην κενότητα, στην μικρότητα, την οποία θεωρούν ως «ομαλή»-,ώστε δεν διαθέτουν πλέον ούτε την προθυμία ούτε τη θέληση να απελευθερωθούν από αυτές τις φθίνουσες κατάστασεις: έχουν αλλοιωθεί στην πράξη. Oύτε ακόμη κι ο θάνατος έχει τη δύναμη να τραβήξει τους ανθρώπους μακριά από τούτη την κοινοτυπία και την απονεύρωση.

Είναι  όμως η δύναμη της επί πτωμάτων βαδίζουσας κοινωνίας, η οποία προσωποποιείται στη μορφή της Γκρέτε Σάμσα, της αντι-Αντιγόνης της σύγχρονης, εποχής πράγματι τόσο ισχυρή, ώστε να αποκλείει οποιαδήποτε δυνατότητα του τραγικού και να εξουδετερώνει στη νικηφόρα προέλαση της μέσα στον κόσμο κάθε δυνατή Αντιγόνη; Ποιος μπορεί  εν κατακλείδι να αντιταχθεί στην πραγματική ή στην υποτιθέμενη δύναμη της Γκρέτε Σάμσα, ποιος αντιπαρατίθεται σε αυτήν ως σύγχρονη Αντιγόνη;»

Τις τελευταίες μέρες έχει προκαλέσει πολύ μεγάλη συζήτηση η απόφαση η εκδικητικής μανίας των διωκτικών μηχανισμών και της δικαιοσύνης που αποφάσισε να στερήσει από ένα νέο άνθρωπο , την 29 χρονη Ηριάννα Β.Λ., υποψήφια διδάκτωρ της Φιλοσοφικής, δεκατρία ολόκληρα χρόνια από την πολλά υποσχόμενη ζωή και καριέρα της με μόνο στοιχείο ένα αμφιλεγόμενο δείγμα DNA, η αξία του οποίου αμφισβητείται από το ίδιο το σύστημα. Ο πανεπιστημιακός καθηγητής της Ιατροδικαστικής της ΕΛ.ΑΣ. και πρόεδρος της Ελληνικής Ιατροδικαστικής Εταιρείας Γρηγόρης Λέων ανατρέπει όλα τα δεδομένα: «Προφανώς έχουμε ένα κατεστραμμένο δείγμα, όχι πλήρες».

Η νεαρή γυναίκα καταδικάστηκε σε κάθειρξη 13 ετών για «λήψη, κατοχή, μεταφορά και απόκρυψη όπλων». Στην καταδίκη της οδήγησε μερικό δείγμα DNA που εντοπίστηκε το 2011 σε γεμιστήρα εκτός όπλου θαμμένο στην Πανεπιστημιούπολη του Ζωγράφου. Εκτός από την Ηριάννα, κατηγορήθηκε και ο σύντροφός της Κωνσταντίνος, ο οποίος ωστόσο αθωώθηκε ομόφωνα και αμετάκλητα. Δύο χρόνια μετά, η Ηριάννα συλλαμβάνεται και κατηγορείται ως μέλος της Συνομωσίας Πυρήνων της Φωτιάς. Στις έρευνες που ακολούθησαν δεν εντοπίστηκε το παραμικρό και η κοπέλα αφέθηκε ελεύθερη με περιοριστικούς όρους, ενώ δύο φορές της επιτράπηκε να ταξιδέψει στο εξωτερικό για να παρουσιάσει τις δημοσιεύσεις της. Σήμερα, μέσα από τη φυλακή όπου βρίσκεται, ελπίζει στην αναστολή εκτέλεσης της ποινής της από το δικαστικό συμβούλιο που θα συνεδριάσει στις 17 Ιουλίου.

Παρότι η φιλολογία που αναπτύχθηκε σχετικά με τη συγγένεια και τις αναλογίες της περίπτωσης της Ηριάννας με αυτήν του πρωταγωνιστή της περίφημης «Δίκης» (ή «Διαδικασίας») του Κάφκα, Γιόζεφ Κ. , το θέμα φέρει κατά τη γνώμη μας πρωτίστως και κυρίως τα χαρακτηριστικά και τις δομικές αναλογίες τις Καφκικής Μεταμόρφωσης.

Άραγε θα μεταμορφωθεί η Δικαιοσύνη και μεγάλα τμήματα της κοινωνίας σε σύγχρονες αντι-Αντιγόνες και συγχρόνως άλλοι συνάνθρωποί τους σε τεράστια και αλλόκοτα «μαμούνια», «νεκρά εν αδεία» (μια διαδικασία που σημειωτέον περιλαμβάνει δύο παράλληλες αποκτηνώσεις και θανάτους, και όχι έναν) ή αντίθετα η εποχή μας κυοφορεί μια νέα τραγικότητα όπου η στην θέση της διπλής αποκτήνωσης θα τοποθετηθεί η διπλή ανθρωποποίηση, του στοχοποιημένου ανθρώπου που αγωνίζεται με όλες του τις δυνάμεις να χειραφετηθεί και του συνανθρώπου του που τον υπερασπίζεται με όλο του το Είναι, υπερασπιζόμενος έτσι και τον ίδιο του τον εαυτό;

«Με θολωμένα μάτια ο Κ. είδε ακόμη, πως οι κύριοι κοντά στο πρόσωπό του, μάγουλο με μάγουλο ακουμπισμένοι, παρακολουθούσαν την απόφαση. "Σαν ένα σκυλί!" είπε αυτός, και ήταν σα να επρόκειτο η ντροπή να μείνει και μετά το θάνατό του». ( Τα τελευταία λόγια της Διαδικασίας ( ή "Δίκης"). 

Hic Rhodus hic salta

«Η Ηριάννα δεν μπορεί να βρίσκεται στη φυλακή. Κάθε μέρα, κάθε λεπτό που περνάει, είναι ένα σύννεφο που απλώνεται στην κοινωνία».

Μητέρα της Ηριάννας

«Ποιος μπορεί εν κατακλείδι να αντιταχθεί στην πραγματική ή στην υποτιθέμενη δύναμη της Γκρέτε Σάμσα, ποιος αντιπαρατίθεται σε αυτήν ως σύγχρονη Αντιγόνη;»

Το παραπάνω ερώτημα του Τσέχου φιλοσόφου Κάρελ Κοσίκ επανέρχεται στις μέρες μας με μια συγκλονιστική δριμύτητα και αποκτά μια διαβολεμένη ισχύ και επικαιρότητα.

Hic Rhodus hic salta